VA

J.S. Bach - fuga G mineur BWV 578

Swingle Singers, 1964. Voor een orgel-uitvoering, klik hier

Een foto waar ik eindeloos naar kan kijken? Juist dat intrigerende zwart-wit beeld van de oorspronkelijke Swingle Singers uit de jaren 60. De wonderlijke ontspanning van de vrouw links in beeld. Acht zangers die wereldfaam verwierven toen ze de voor klavecimbel geschreven noten van Bach in gezongen vorm ten gehore brachten. Hun allermooiste vertolking? Bachs fuga in G Mineur. Nergens lijkt de hoge sopraanstem mooier dan hier. Alsof ze ergens boven de muzieklijnen zweeft. Zo vrij, zo moeiteloos. 

Jacques Demy- Les Parapluies de Cherbourg

Klik hier voor de openingsbeelden van de film, (Catharine Deneuve, hier)

Geen idee wie de hoge sopraan is. Ik volg het spoor van Christiane Legrand, de belangrijkste sopraan van de originele groep. En kom uit bij Les Parapluies de Cherbourg uit 1964 van Jacques Demy, echtgenoot van Agnès Varda. Christiane Legrand zingt hierin de rol van moeder in deze volledig gezongen film (waarvoor haar broer de muziek schreef). "Zij mag mijn gastvrouw zijn bij elk diner," zegt een liefhebber bij het diner-fragment links. 

Michel en Christiane Legrand - I will wait for you

Opname uit Pim Jacobs tv-programma Music all in op 16 juni 1974

Christiane Legrand zingt in 1974, samen met haar broer Michel, de door hem geschreven liefdessong uit Les Parapluies de Cherbourg in het Tros-programma Music all in van Pim Jacobs. Recente reactie van een liefhebber op internet: "Ik heb dit destijds op tv gezien en het ontroerde me tot diep in m'n ziel. Vandaag dacht ik, laat ik het eens proberen op YouTube en ja hoor ... onvoorstelbaar het is on-line."

J.S. Bach - Partita n.2 in C mineur (Sinfonia)

Swingle Singers, 1964

Nu kennen we de muziek van de Swingle Singers, we zijn vertrouwd met hun jazzy manier van zingen. Maar ooit moet het verbijsterend zijn geweest. Luister naar hun opname van Bachs Partita No.2 uit de jaren zestig, stel je voor dat je als luisteraar nog niet weet wat er op 1 minuut 25 seconden zal gaan gebeuren, het moment waarop een sopraan de klank overneemt met de woorden ta-ba-da-ba-da-pa-da-ba. 

Pianomania

Trailer zonder ondertiteling (Pinanomania is in beperkte oplage verkrijgbaar via VA's webwinkel)

Ergens in Pianomania (2009), een documentaire over het precaire werk van een capabele pianostemmer van Steinway & Sons, zit een intrigerend moment. De pianostemmer vraagt hoe de meesterpianist de klank van zijn vleugel wil hebben. Wil de pianist de pianoklank ‘vol’ en ‘ruimtelijk’ hebben – en de pianostemmer geeft dat visueel weer door zijn armen wijd uit te spreiden. Of juist ‘klein’ en ‘intiem’ – en dan bewegen zijn armen naar elkaar toe, om het tegenovergestelde gebaar uit te beelden.

Glenn Gould speelt Bach: Invention 8 in F groot

Muziek bij een serie portretten van Glenn Gould

Je begint na het zien van Pianomania warempel te verlangen naar het gemompel van Glenn Gould. De Canadese pianist die maar niet ophield te hummen en te neuriën tijdens het spelen en geluidstechnici tot wanhoop bracht in hun pogingen om al die bijgeluiden er weer uit te zeven. Glenn Gould werd bij het grote publiek bekend als de excentriekeling die, wat voor weer het ook was, obsessief handschoenen droeg en gehuld in winterjas, sjaal om de nek, een petje op, in een taxi in snikheet New York, in het midden van de zomer, aan de chauffeur kon vragen: ‘Mag het raam dicht?’. 

Glenn Gould en hond: Partita #2

Een jonge Glenn Gould in de documentaire "The art of Piano"

Er zijn tal van intrigerende documentaires gemaakt rond deze pianist. De een nog mooier dan de ander. Maar de mooiste opname aller tijden is die toch waarin je een jonge Gould in een soort stofjas achter de piano ziet zitten (video links), met de opengesperde muil van Goulds hond, gapend op de grond. Prachtig hoe Gould middenin dat stuk (toevallig ook Bachs Partita No.2) opstaat van zijn kruk, in zichzelf gekeerd naar het raam loopt, afwezig naar buiten kijkt, en de fuga in zijn hoofd blijft herkauwen, om dan weer achter de piano plaats te nemen en zijn kijkers/luisteraars opnieuw in vervoering te brengen.

Willem van Ekeren: You know and I know

J.S. Bach (Wohltemperierte Klavier, no. 12) & Charles Bukowski (Uit: Last night of the earth poems). VPRO Vrije Geluiden (19 maart 2006)

De pianist blijkt ene Willem van Ekeren. Het was in 1997 dat Van Ekeren de slaap niet kon vatten. Op zijn nachtkastje lag een stukgelezen dichtbundel van de Amerikaanse dichter Charles Bukowski. Midden in de nacht sloeg hij dat boek nog eens open en las voor de zoveelste keer Bukowski’s gedicht You know and I know and thee know en hoorde ergens in zijn hoofd een stuk uit Das Wohltemperierte Klavier van Bach. Fuga en gedicht vielen samen. Hij ging achter de piano zitten, begon de fuga te spelen en zong Bukowski’s dichtregels.  

Willem van Ekeren: Bluebird

J.S. Bach (Wohltemperierte Klavier, no. 18) & Charles Bukowski (Uit: Last night of the earth poems). VPRO Vrije Geluiden (19 maart 2006)

In 2006 publiceert het Duitse Bukowski Genootschap een interview met Willem van Ekeren. Prachtig omdat Van Ekeren zo zijn best doet ‘het geheim’ in woorden te vangen, maar daar met geen mogelijkheid in slaagt. Hij weet het allemaal ook niet. Waar de bluesy manier van zingen van de dichtregels vandaan komt? “Het antwoord is dat ik geen andere manier zou weten. Wanneer ik de woorden van Bukowski voel en hoor, is dit voor mij de manier waarop die woorden moeten worden gezongen.” Een persoonlijke favoriet: Van Ekeren vertolking van Bluebird.

Beaux Arts Trio speelt Ravel, Piano Trio 1

Indiana Universiteit, jaren zeventig. Isidore Cohen, viool, Bernard Greenhouse, cello, Menahem Pressler, piano 

Jarenlang heb ik het knipsel bewaard. Dit stond erin: ‘Het Beaux Arts Trio was een wereldwijd bekend pianotrio, opgericht in 1955. Afscheidsconcert: 2008. Gedurende zijn vijftigjarige bestaan werd het trio bijeengehouden door de oprichter Menahem Pressler – de vaste pianist, die zijn instrument kon laten zingen met een adembenemende lyriek.'

Bach: Christum wir sollen loben schon, BWV 121

Nikolaus Harnoncourt en Concentus Musicus Wien in 1979/1980

Maar de authentieke uitvoeringspraktijk was niet aan hem besteed. Pressler zei: “Als het zo eenvoudig was kon je gewoon naar een museum gaan, een pruik uit die tijd opzetten, jezelf poederen omdat je je niet kunt wassen – maar dat is niet wat Haydn zo bijzonder maakt.” Hoe kan je het met Pressler oneens zijn, denk je dan. En dan… klinkt in de nacht van 11 januari 2008 op radio 4 het begin van een cantate. De presentator kondigt het openingskoor aan van BWV 121. Keer op keer luister ik het terug. Vervolgens struin ik internet af voor andere uitvoeringen. Beluister ze uiteindelijk allemaal, maar de mooiste, de aller-aller-mooiste is en blijft deze... Uitvoerder? De pionier van de authentieke uitvoeringspraktijk, Nikolaus Harnoncourt. De enige uitvoering die rond een kern van rust lijkt opgetrokken.

Nikolaus Harnoncourt repeteert Beethoven

Repetitie Nikolaus Harnoncourt vijfde symfonie Beethoven, Graz (2007)

Je doet je best, zegt de inmiddels 82-jarige dirigent, om de muziek recht te doen - om de boodschap van de muziek zo goed mogelijk proberen over te brengen. Een dirigent voor wie 'ego' niet of nauwelijks een rol speelt en die bij zijn recente komst naar Amsterdam (april, 2012) hooglijk zei te betreuren dat ons huidige onderwijssysteem is ingericht op maatschapplijk, financieel succes. "Logica gaat, daarom, voor fantasie." En op die manier - aldus Harnoncourt - kweek je mensen zonder ronde persoonlijkheid, opgegroeid zonder fantasie. "Terwijl fantasie nu juist de bron is van vooruitgang. Welke ideeen had Einsten gekregen als hij geen viool had gespeeld?" In de opname links enige intrigerende minuten uit een repetitie van Beethovens vijfde symfonie, voorafgaande aan een uitvoering tijdens het Styriarte Festival in Graz. (NRC 19-04-2012).

Afsluitende scène van Mozarts Don Giovanni

Rodney Gilfrey (Don Giovanni), Matti Salminen (Commendatore), 2001. Zürich Opera House o.l.v. Nikolaus Harnoncourt

De opera die tijdens Mozarts leven maar niet wilde aanslaan bij het publiek in Wenen, maar later de ‘opera aller opera’s’ werd genoemd. In VA 4-2006 volgden we de symbolische uitleg van oud-theaterdirecteur Maarten Zweers. Een esoterische navertelling van de oude renaissance- legende Don Giovanni en de Stenen Gast, waarop Mozarts opera is gebaseerd. “Het enige dat er van de oude wijsheid over is gebleven, is een stenen beeld. In versteende vorm wacht deze haar tijd af.” In VA 1-2012 veel meer over de finale confrontatie met de Stenen Gast.

Trailer en interview DNO 2006 versie Don Giovanni

De Nederlandse Opera presenteerde in het Mozart-jaar 2006 drie Mozart opera's, waaronder Don Giovanni. Enscenering van Jossi Wiler en Sergio Morabito. Reprise in 2011.

"Echt van het leven genieten, dat is wat deze Don Giovanni ons leert," aldus bariton Alejandro Marco-Buhrmester, die de hoofdrol vertolkt in de 2006 interpretatie. "Ik geloof dat deze uitvoering het publiek veel bewuster maakt wat Mozart met deze opera heeft willen zeggen." In de pers nogal wat tamelijk positieve reacties (2006 hier en 2011 hier). De uiterst negatieve van Opera Magazine ontbreekt (klik hier). Er is veel videomateriaal beschikbaar over deze uitvoering. Ook de volledige officiële inleiding die Chris Engeler hield voorafgaande aan de 2006 voorstellingen. "Deze enscenering kan soms provocerend, mogelijk zelfs confronterend zijn."  Ook de regisseurs zelf komen aan het woord (klik hier).

Franco Zefirelli: Don Giovanni uit 1990

Don Giovanni o.l.v. Franco Zefirelli uit 1990, met Samuel Ramey als Don Giovanni en Kurt Moll als Commendatore (de Stenen Gast).

Legendarische uitvoering uit 1990 met Samuel Ramey als Don Giovanni en Kurt Moll als de Commendatore, de Stenen Gast (links). "De rol van de Commendatore is niet groot, maar wel van groot belang. Hij moet met grootse, overweldigende stem Giovanni komen halen – anders blijft het effect van de scène uit," aldus Opera Magazine dat in 2009 een overzicht presenteerde van een aantal van de indrukwekkendste uitvoeringen. Zoals die o.l.v. Elliot Gardiner (1994) in het Concertgebouw (Holland Festival), met Andrea Silvestrelli als Commendatore en Rodney Gilfry als Don Giovanni; of de ultralangzame uitvoering uit 1954, tijdens de Salzburger Festspiele. Of de beroemd geworden verfilming uit 1979, gemaakt door Joseph Losey, met John Macurdy en Ruggero Raimondi.

Arthur Schnabel speelt Beethoven

Beethoven: Piano Sonata No. 32 in C minor, Opus 111 (helaas zonder bewegend beeld)

Een intrigerend artikel uit een Yoga Kroniek van lang geleden. Vermoedelijk auteur: Wolter Keers. Hij verwijst naar een recensie van een concert van Arthur Schnabel (1882-1951)? “Bij het allereerste akkoord van het overbekende Beethovenconcert was het al een uitgemaakte zaak, waarover geen woord meer viel te zeggen: het was er. Nog voordat er iets te zeggen viel over ‘toucher’ of ‘interpretatie’, over ritme of samenspel met het orkest, was iedereen in de tot op de laatste plaats bezette zaal van het Théatre des Champs Elysées betoverd.” Een liefhebber op YouTube:  Finally found great Beethoven on youtube! Wish we could have seen video, but this is better than nothing, right? Also wish someone played Beethoven so magnificently these days. I'm tired of "technical" "virtuosic" aural death. (Voor info over Schnabel zie Wikipedia)

Pablo Casals in 1954

Op 77-jarige leeftijd, voerde Pablo Casals (1876-1973) Bach's cellosolo in G-Major uit in de Abdij "Saint-Michel-de-Cuxa"

Kan het niet zijn – oppert Wolter Keers – dat het muzikale genie de muziek niet langer de beperking oplegt van zijn interpretatie, maar dat hij, onpersoonlijk, zichzelf vertaalt in de muziek; dat hij speelt van het diepste niveau uit, en daarmee direct appelleert aan het diepste in ons, in de luisteraar… Keers haalt het boek Am I Too Loud? (1962) aan van de pianist Gerald Moore, die een bezoek beschrijft aan de cellist Pablo Casals (1876 - 1973). Deze vertelt hoe Casals lange tijd spreekt over zijn diepe overtuiging dat een kunstenaar altijd nederig moet zijn. Musici wenden volgens Moore vaak voor dat ze de componist op de eerste plaats stellen. “Maar in negenennegentig van de honderd gevallen denkt de uitvoerende kunstenaar uitsluitend aan zichzelf en drukt hij zijn eigen persoonlijkheid als een stempel op de muziek.”

Claudio Monteverdi - Sonata sopra Sancta Maria

Ensemble La Fenice van Jean Tubery

Maar als er toch gekozen moet worden, dan deze van Jean Tubery. Eerlijk gezegd toch wel een hele mooie, indrukwekkende opname. Met een sopraan die eruit ziet als Maria zelve. Tot je je afvraagt of dat volle stemgeluid wel van haar afkomstig is, het kan toch eigenlijk niet, daarvoor houdt ze de klank wel heel erg bij zichzelf; en je halverwege de opname nog een tweede sopraan ziet, en zelfs nog een derde, en je je realiseert waar al dat geluid vandaan komt. Maar toch... wat een genoegen om keer op keer naar deze opname terug te keren.