Wijze levenslessen

Sander Francken verfilmde drie wijze, oude volksverhalen. Zijn film Bardsongs begint met het verhaal van twee plasticophalers in Rajasthan. Vader en zoon. Niemand in hun omgeving snapt waarom de vader niet juicht bij geluk en huilt bij ongeluk. Maar hij blijkt beter dan wie ook in de gaten te hebben dat geluk niet altijd gelukkig maakt en - omgekeerd - dat pech niet altijd ongelukkig maakt.

Vraag: Hoe liep u tegen dit bijzondere verhaal aan?

“In dit geval kreeg ik het aangereikt door mijn vrouw. Zij was het tegengekomen in een Nederlands tijdschrift. Als je een film gaat maken, moet je eerst op zoek naar de auteursrechten. Zo kwamen we terecht bij een hoogleraar klassieke talen in Leiden, die het verhaal herkende als een oude vertelling uit de soefi- en hindoecultuur.

“Doordat de film Bardsongs inmiddels in veel landen en culturen is vertoond en ik daarop weer tal van reacties binnenkreeg, ben ik te weten gekomen dat dit volksverhaal talrijke varianten kent. Van Polen, de Oekraïne, Portugal tot in Mexico aan toe blijken mensen het verhaal te kennen. Maar in elk land zijn de details anders. De essentie is echter altijd dezelfde.

“Zelf heb ik ook weer een eigen draai aan het verhaal gegeven. En wel door de hoofdpersonen het beroep van plasticverzamelaar te geven. De vader woont in de oude stad Jodhpur in Rajasthan. Hij is een kasteloze op de onderste tree van de maatschappelijke ladder. Maar hij beschikt wel over grote wijsheid. En zo is het natuurlijk ook. Wijsheid heeft weinig met maatschappelijke positie te maken...�

Wat raakte u in dit verhaal?

“De wijsheid van de hoofdpersoon. De vader laat zich niet leiden door de waan van de dag. In het begin begrijp je zijn houding niet, want we zijn maar al te makkelijk geneigd tot een snel oordeel over de omstandigheden in ons leven – ons eigen lot. Maar de hoofdpersoon in dit verhaal reageert helemaal niet uitgelaten op de voorspoed die hem ten deel valt en omgekeerd raakt hij ook niet van slag door de tegenspoed die hij tegenkomt. En die houding wordt in zijn omgeving niet begrepen.

“Sterker nog, deze houding wordt hem flink kwalijk genomen. En toch laat hij zich niet intimideren. Ook niet als het onbegrip komt van een vertegenwoordiger van de hoogste kaste, een brahmaan. De opstelling van de vader-plasticverzamelaar blijft voor de kijkers een tijdlang mysterieus, totdat je gaat inzien waarom er een grote wijsheid in schuilt. Ja, dit soort vertellingen helpt ons anders in het leven te staan.�

Is er ook een West-Europese versie van het verhaal? Een sprookje van Grimm of Andersen wellicht?

“Dat is best mogelijk, maar ik ken ze niet.�

Wat uw eigen leven betreft… Zijn er concrete voorbeelden die u de betekenis van dit verhaal hebben doen inzien?

“Ja, er is een voorbeeld. Door het jarenlange getouwtrek met filmfondsen waren mijn inkomsten op een gegeven moment dusdanig gedaald dat mijn vrouw en ik ons genoodzaakt zagen ons huis te verkopen. Mensen in onze omgeving vonden dat toen heel erg. Ze leefden met ons mee en zeiden te hopen dat onze pech henzelf bespaard zou blijven.

“Maar kort nadat wij ons huis hadden verkocht, werd Nederland overvallen door de kredietcrisis. De huizenmarkt stortte in. Velen moesten hun woning verkopen. En toen keken dezelfde mensen in onze omgeving er ineens heel anders tegenaan. In feite draaide hun perspectief. Men vond dat wij het eigenlijk erg slim hadden aangepakt...�

Waar ik ook aan moest denken bij het verhaal van de plasticverzamelaars is hoe vanzelfsprekend we succes en pech in het dagelijks leven op de man spelen. Als een voetbalploeg in opgaande lijn verkeert, krijgt de trainer alle lof. Verliest dezelfde voetbalploeg een aantal wedstrijden op rij, dan krijgt de trainer de schuld. Een heel interessant fenomeen. We zien succes als een persoonlijke verdienste en wijzen bij tegenslag een schuldige aan. Alsof er voor alles een duidelijke, aanwijsbare reden is. Dit verhaal plaatst daar kanttekeningen bij.

“Ja, dit verhaal roept de vraag op in hoeverre je zelf verantwoordelijk bent voor je lot. Soms ligt dat duidelijk. Maar vaak ook niet. 

“De hoofdpersoon in dit Bardsongs-verhaal aanvaardt zijn lot en oordeelt er niet over in termen van geluk of pech – omdat hij blijkbaar beseft dat zijn lot een momentopname is. Een rimpeling in een eindeloze stroom van gebeurtenissen, waarin je maar het beste mee kunt stromen. Erop vertrouwen dat het allemaal wel goed komt, uiteindelijk, lijkt de beste levenshouding – hoe moeilijk dat vertrouwen bij grote tegenslagen ook mag lijken.�

“Als je erover nadenkt, ga je overal voorbeelden zien. Zo dachten we in het Westen enkele jaren geleden dat wij het goed voor elkaar hadden met onze economie van constante groei, privatisering van overheidsinstellingen, winstmaximalisering en een degelijke financiële wereld. Maar we bleken in een illusie te leven.

“Er valt een bank om. Een kettingreactie volgt en onze rotsvaste financiële wereld blijkt in handen te zijn van mensen die ons vertrouwen nauwelijks waard zijn. In het zogenaamde ‘hulpbehoevende’ Afrika, waar de economie veel minder leunt op banken, bloeit de economie daarentegen als nooit tevoren.

“Onlangs nam ik deel aan een conferentie met vertegenwoordigers uit Noord-Europese en Afrikaanse landen – een soort Noord-Zuidbijeenkomst. Wat mij op die conferentie trof, was dat de mensen die iets wezenlijks te melden hadden, haast altijd uit landen kwamen waar de levenstandaard en het onderwijsniveau in onze ogen laag zijn. Maar wat zij inbrachten – en tegelijkertijd wat de aanwezige Europeanen misten – was een combinatie van gedrevenheid, passie en inspiratie...�

Bart Hommersen

De volledige versie van dit interview met Sander Francken, aangevuld met de soms verbijsterende ervaringen van producente Karin S. de Boer op de filmset (alles bij elkaar 10 tijdschriftpagina's) vind u in het zomernummer van Vruchtbare Aarde, 3-2013.