Men zegt wel dat een onbekende stad de bezoeker aanraakt met een toverstokje. Alsof de nieuwkomer weer even als een kind wordt dat zich volkomen overweldigd overgeeft aan de indrukken die op hem afkomen. En als dat waar is, is dat zeker waar in Venetië. "Als je er nog nooit geweest bent, is de eerste aanblik onvergetelijk", zegt een toerist op het Internet. "Iedere keer weer is de aankomst in Venetië het begin van een avontuur."
Venetië werpt je op jezelf terug, merkt de gelouterde Venetië-ganger Alfred Paffenholz op in de afscheidsuitzending die hij maakte voor radio Bremen. "Venetië wijst de mens terug naar zichzelf. Zo is het mij in ieder geval steeds vergaan in al die jaren dat ik er kom. In Venetië ben ik mezelf op het spoor."
Zie wat Jean-Paul Sartre overkwam. De Franse schrijver die in zijn leven nooit geplaagd werd door zelfmoordgedachten, op die ene ervaring na dan in Venetië; zeventig jaar geleden. De hele nacht had hij rondgelopen door de stad, ongelukkig - met zijn ziel onder de arm. Achternagezeten door een geweldige zeekreeft, die vervaarlijk knipte met zijn scharen.
Sartre: "Die nacht speelde ik voor het eerst van mijn leven met de gedachte aan zelfmoord. Uiteindelijk bleef ik staan bij een klein kanaal, kijkend naar de spiegelingen in het water. Alle ramen van het palazzo aan de overkant stonden open - het venster in donker gehuld. Ik hoorde een vreemd en indringend gerochel. In mijn beleving een soort brullen. Het kwam van de overkant. Iemand lag daar aan de andere kant van het water, in een ongetwijfeld vorstelijke kamer van hetpalazzo, te snurken... Sinds die nacht voel ik me thuis in Venetië."
Venetië is een lege schelp, merkte Nietzsche ooit op. Een plek waar de mens zich kan afschermen van de wereld, zichzelf kan leren kennen en met zichzelf in dialoog kan gaan; bij uitstek de plaats waar zijn creatieve vermogens zich uit kunnen leven. En toch ligt de teleurstelling op de loer, waarschuwt Alfred Paffenholz in zijn radioprogramma.
Teleurstelling - omdat het werkelijke Venetië anders is dan het plaatje dat mensen in hun hoofd hebben: "Venetië bereidt zijn bezoekers een eigenaardige verrassing: de werkelijke stad is minder sprookjesachtig dan de voorstelling die de bezoekers meebrengen. Velen komen aan met een vastomlijnd beeld en zijn geïrriteerd als ze merken dat de stad afstand houdt en zich hult in sluiers van licht en nevel, van water en lucht."
Het doet Paffenholz denken aan een vergelijkbaar fenomeen: vakantie-eenzaamheid. "Ook dat intrigeert me. Je gaat op reis met bepaalde verwachtingen; naar een plek waar je een bepaalde voorstelling van hebt. En ter plekke word je overvallen door een gevoel van eenzaamheid. Wat je aantreft is anders dan je verwacht hebt. En omdat het anders is, heb je moeite je draai te vinden."
Venetië is een stad, meent Paffenholz, waar droombeeld en werkelijkheid makkelijk door elkaar lopen. De meningen over de stad zijn ook opmerkelijk verdeeld. Een reisgids als de Penguin Time Out Venice Guide laat een hele serie beroemde voor- en tegenstanders over dit onderwerp aan het woord. Schrijvers die Venetië liefhebben en schrijvers die de stad haten.
Het zijn juist de schrijvers die blaam treft, stelt Dina Aristodemo in haar inleiding tot de verhalenbundel De mythe van Venetië. Al die buitenlandse schrijvers die geen Italiaans spraken en geen contact hadden met de bevolking, maar wel met Venetië aan de haal gingen. Thomas Nashe bijvoorbeeld, die de hoofdpersoon in zijn boek in 1594 van identiteit laat ruilen met zijn knecht om zijn meester een grotere bewegingsvrijheid te gunnen in een wirwar van liefdesintriges, waarbij deze beurtelings bedriegt en bedrogen wordt.
Thomas Mann, die menigten bedelaars in Venetië laat rondlopen, muren laat wegrotten en de stad hult in onwelriekende dampen en medicinale geuren. Shakespeare, die nooit een voet in Venetië heeft gezet, maar wel een beroemd toneelstuk (De Koopman van Venetië) op het San Marco Plein laat spelen en zo bij heeft gedragen aan de mythevorming rond het plein.
Alfred Paffenholz is er wel geweest. Vaak zelfs. En ook hij is er niet zeker van of het voorwerp van zijn droom wel echt bestaat. Maar is dat erg? Hij vindt van niet. En dat maakt zijn afscheidsuitzending voor radio Bremen eigenlijk ook wel zo leuk.
Leuk door de inspiratie die de uitzending uitademt. Misschien ook omdat de uitzending over zoveel meer gaat dan Venetië alleen - zodat je je uiteindelijk afvraagt af of Paffenholz het eigenlijk überhaupt wel over Venetië heeft of over het leven zelf - over alles wat er werkelijk toe doet in het leven.
Hoe belangrijk is de Italiaanse lagunestad nu eigenlijk? Dat was al een discussiepunt in de beroemde gesprekken van de Venetiaanse koopman Marco Polo aan het hof van de Tartarenkeizer Koeblai Khan. Avond aan avond vertelt de Italiaanse koopmanszoon Khan over zijn reizen. En elke avond eindigt consequent op dezelfde manier. Marco Polo vertelt en vertelt tot de Tartarenkeizer begint te geeuwen, waarna bedienden de fakkels aansteken en de zitting beëindigen.
Maar dan komt er één avond dat de vorst maar geen genoeg kan krijgen van Polo's verhalen. De geeuw blijft uit. Marco Polo moet blijven vertellen. En de ene na de andere stad passeert de revue. Vijfenvijftig steden bij elkaar. Tot... Marco Polo zich bij het krieken van de dag gewonnen geeft: meer steden heeft hij niet bezocht op zijn reizen.
De Tartarenkeizer zegt echter: "Toch wel, er is één stad die u bent vergeten."
Marco Polo buigt het hoofd.
"Venetië," zegt Khan.
Marco Polo lacht en zegt: "Maar over welke stad dacht u dan dat ik deze hele nacht heb verteld?"
Khan vertrekt geen spier en zegt: "En toch heb ik u de naam van deze stad niet horen noemen."
Marco Polo: "Elke keer als ik u een stad beschreef, vertelde ik u iets over Venetië. Om de verschillende steden in de wereld van elkaar te kunnen onderscheiden, moest ik uitgaan van één stad die ten grondslag ligt aan alle andere steden. Voor mij is dat Venetië."
De Italiaanse schrijver Italo Calvino - die het verhaal van Marco Polo navertelt in zijn roman De onzichtbare steden - maakt van Marco Polo een zoeker naar de zin van het leven. En van Venetië het oerbeeld van de stad. Een stad zonder naam. Achter het tastbare Venetië van hout en steen gaan voor Marco Polo de contouren schuil van de ideale stad. De stad die sommige mensen in een bepaalde periode in hun leven zoeken. Met steden is het net als met dromen, zegt Marco Polo. Venetië: Veni etiam. Kom nog eens terug.
"Wie
haar
slechts
eenmaal ziet, wordt voor
altijd verliefd en gaat nooit meer bij haar weg, of komt
spoedig terug. En wie weg moet
blijven, beklaagt zich erover niet terug te
kunnen keren", aldus Luigi
Groto in
1570 in een bekende lofzang op de
stad.
De Russische Nobelprijswinnaar Joseph Brodsky, die twintig jaar lang in Venetië woonde (tot zijn dood in 1996) zei ooit: "Ware liefde is een egoloos gevoel, het is een eenrichtingsverkeer. Dat is de reden waarom het wel degelijk mogelijk is van steden te houden - van gebouwen, van muziek, van dode dichters."
Misschien is Marco Polo's liefde voor Venetië vergelijkbaar met het eeuwige verlangen van mensen naar de ideale man of vrouw. Even onvindbaar als ongrijpbaar. Een ideaalbeeld dat nooit is te vangen. Marco Polo durfde de naam van de stad niet eens te noemen, uit angst Venetië te verliezen. En Alfred Paffenholz kan zich daar wel iets bij voorstellen: "Venetië is een stad die zich niet in bezit laat nemen."
Wie de stad probeert te pakken, komt van een koude kermis thuis, zegt hij. Zie ook wat de Duitse schrijver Wolfgang Koeppen zegt in zijn boek: Ich bin gern in Venedig warum (Ik ben graag in Venetië waarom): "De hele dag heb ik door de stad gedwaald. Ik wilde Venetië proberen te beschrijven. Nu sta ik in het middelpunt. De stad ligt om me heen. Ik ben moe. Er vallen me beelden in. Beelden van al die schilders die de stad hebben geschilderd; schilders die geprobeerd hebben de stad in kleuren te vangen. Maar de stad is niet te vangen."
Venetië als oerbeeld van de stad. Ongrijpbaar - en misschien zelfs nog het ongrijpbaarst in Venetië zelf. Zou Vincenzo Cardarelli (1887-1959) er toch niet dicht bij zijn gekomen? De Italiaanse schrijver die zo goed in staat was de gevoelsindruk en de sfeer - de genius loci - van tal van plekken in zijn tijd te beschrijven. Wat viel Cardarelli als eerste op in Venetië?
Het ontbreken van groen. Daarom genoot hij er zo van om 's morgens naar de grote boten met verse groenten te kijken die langsvoeren richting centrum. Boten volgeladen met producten van het land. Het land dat in Venetië zo onmetelijk ver weg lijkt. Want Venetië is volgens Cardarelli een stad waar je het besef verliest van wat 'het land' is.
Venetië, aldus de Italiaanse schrijver, is een stad waarin nog slechts een zeer vaag besef resteert van de seizoenen. Cardarelli heeft het in dat verband zelfs over een verborgen Venetiaanse heimwee naar het platteland. "Het goede land, modderig en vruchtbaar, dat onze kleren met stof bedekt en ons schaduw biedt met zijn bomen; het land dat de wind tempert met zijn heuvels, dat van een tedere melancholie is in het maanlicht - vol geuren, stemmen en gezangen. Hier in Venetië is immers niets anders te vinden dan steen en water."
Wonen in Venetië heeft zo iets van het doormaken van een verbanning - een aangename verbanning. Een verbanning van het land, maar ook een verbanning van het begrip 'tijd'. We ontdekken in Venetië hoe eenvoudig het is om de dood te vergeten. Hoe dat komt? Caldarelli: "Naar mijn gevoel vervaagt het besef van de menselijke sterfelijkheid naarmate men zich verder van het land verwijdert."
En
dat terwijl
hij in
Italië geen
plek kent waar vaker kennisgevingen van overlijden worden
aangeplakt en vaker rouwstoeten voorbijkomen. Venetië heeft
iets
tijdloos. Dat beaamt ook Paffenholz.
"Alsof
de mensen die er komen wel ouder worden, maar de stad zelf nooit ouder
wordt."
"Triëst ken ik niet. Maar Amsterdam is inderdaad ook een stad die een zelfde soort fascinatie bij me oproept als Venetië. Ik kom er regelmatig - op zijn minst twee of drie keer per jaar. En het is waar: ook Amsterdam heeft dat uitermate fascinerende."
"Dat is mijn ervaring ja. De aankomst in Venetië heeft altijd iets van een avontuur, zeg ik in de uitzending. Een avontuur waarvan de afloop ongewis is. Wat me persoonlijk erg heeft getroffen, is wat Jean-Paul Sartre in Venetië heeft beleefd. Het feit dat ook hij in een crisisachtige fase in zijn leven in Venetië is geweest. Je komt dat vaker tegen: dat mensen in een bepaalde fase in hun leven naar Venetië reizen. Een thema in tal van boeken en films."
"Een belangrijke reden waarom deze stad jaarlijks zoveel mensen trekt, is volgens mij dat het een stad is die je werkelijk alleen belopen kan, waar je gedwongen wordt een ander tempo aan te nemen. Je kunt er niet met de auto doorheen rijden; je bent er werkelijk op de voet aangewezen.
"En al lopende gebeurt er toch iets anders met je dan wanneer je in een auto rijdt of in een bus zit. Ik geloof absoluut dat het lopen op zich een mens tot heel andere gedachten brengt. Het langzamere ritme waarin je als bezoeker terecht komt - gevoegd bij de eenheid van grandioze kunst binnen en buiten - dat maakt een bezoek aan Venetië tot zo'n bijzondere belevenis."
"Het is waar: in Venetië is het verval een groot probleem. Er zijn zelfs bedrijven die de eeuwige taak hebben bepaalde palazzi voor de tand des tijds te behoeden. Veel gebouwen zijn de laatste decennia in steeds slechtere staat geraakt. Tegelijkertijd is er waarschijnlijk geen stad waar schoonheid en verval zo dicht bij elkaar liggen."
"Benevolo doelt vooral op het voortbestaan van de stad als een levende gemeenschap. Het is niet een kwestie van geld of een gebrek aan bezorgdheid en belangstelling. Over de hele wereld zijn er mensen die de stad een warm hart toedragen. En toch denkt Benevolo dat Venetië niet gered kan worden als levende en goed functionerend geheel. Venetië zakt naar zijn smaak steeds verder af in de richting van een levenloos decor, dat alleen nog door het toerisme overeind gehouden wordt."
"Maar ik behoor niet tot de mensen die alles tot elke prijs restaureren willen; die menen dat je een stad tot elke prijs moet behouden. Steden zijn symbolen van weerstand tegen de verwoesting. Maar we weten allemaal dat je de tand des tijds nooit teniet kunt doen.
"We kunnen het proces van aftakeling op zijn hoogst afremmen; opheffen kunnen we het nooit. Als iemand ons ontvalt, roept dat droefheid op. In Venetië treuren we, omdat we heimelijk weten dat we het totaalkunstwerk, dat de stad is, niet vast kunnen houden.
"Ook gebouwen hebben een biografie. Poëtisch gezegd: ook steden moeten kunnen sterven en moeten niet tot elke prijs geconserveerd worden. Conservering legt de biografie van een gebouw of een stad vast. Zoals er ooit een eind komt aan het leven van ieder mens, komt ook aan het leven van de mooiste gebouwen en steden ooit een eind."
Bart Hommersen
Alfred Paffenholz was tot zijn pensionering hoofd Kunst en Maatschappij van Radio Bremen * Bovenstaand artikel is een ingekorte versie van het oorspronkelijk acht pagina's tellende interview uit Vruchtbare Aarde 2/2002. Het hele nummer is eventueel nog los na te bestellen * Klik hier voor de redactionele inleiding tot dit artikel.
Dit is een
ingekorte versie van een artikel uit VA-Magazine /
Vruchtbare Aarde
editie 2-2002:
Het
nummer is desgewenst los
na
te
bestellen
of te
kiezen als welkomstgeschenk
bij een abonnement.
Meer reizen in:
Verder reizen in:
