Zoë Joncheere over vrijheid en thuis blijven
Mijn diepste wens
Zoë Joncheere was 34 toen ze besloot
dat het tijd was voor verandering. Ze
gaf haar leven en werk in de stad Gent
op om in de heuvels van de Vlaamse
Ardennen te gaan wonen. “Ik had steeds
maar het gevoel alsof het échte leven
ooit nog een keer zou beginnen.� En toen
kwam die nacht waarin ze wakker werd
en begon te schrijven, over hoe het is
om bij jezelf thuis te zijn. Een gesprek
over vrijheid en het
toveren van een jurk. “Eigenlijk
hebben we niets anders te doen
dan leven.�
Ze houdt van verhaaltjes. “Ik ben er dol op. Mensen ontmoeten en hun verhalen horen.� En behalve de verhalen van anderen zijn er natuurlijk ook nog de verhaaltjes van haarzelf. “Zoë als de liefdevolle mama... de prikkelbare mama... de schrijfster... de wroetende en onzekere romancière... lachende vrijheid... de trap afsloffend ochtendhumeur…� Lachend: “Allemaal plaatjes die er mogen zijn. Omdat ze er toch al zijn.�
Een ontmoeting met Zoë Joncheere. “Je bent welkom dinsdag,� had ze me laten weten. “Gewoon overdag tijdens schooluren. Maar om vier uur moet ik wel met mijn dochter naar de orthodontist.�
Interviewen is leuk. Het leukste onderdeel van het tijdschrift maken, denk ik wel eens. En nu heb ik er zelfs de rit naar zuidelijk België voor over. “Als je het risico wilt nemen zo ver te rijden...,� had ze bij wijze van waarschuwing gezegd. Jawel! In de afgelopen twee, drie maanden heb ik haar boeken gelezen. Ik ben gevallen voor de voortdurende zelfrelativering.
Er is een hoofdstuk waarin ze haar piano-examen beschrijft. Haar mislukte piano-examen. Met niets ontziende eerlijkheid beschrijft ze dit fiasco. En tegelijkertijd valt me op hoe er door het fiasco heen een geur van vrijheid zweemt... Of ben ik nou te poëtisch?
Over het vinden van ‘vrijheid’ gaat in ieder geval haar leven. En over de tegenoverliggende ervaring – die van afgescheidenheid, angst, eenzaamheid, doelloosheid, middelmatigheid. ‘Het is wat me lam legt, mij doet nadenken,’ schrijft ze ergens, ‘mij aan de kant doet gaan staan, mij die andere manier doet zoeken, mij doet schrijven…’
John Dowland
Het is een paar minuten na half één als ik bij haar aanklop op een dinsdag. Muziek van John Dowland klinkt. “John Dowland is altijd maar ongelukkig,� zegt ze na de kennismaking met een lach. “Al zijn liedjes zijn leed, ik ken er geen die vrolijk zijn. Maar ze zijn zo mooi.�
Op tafel ligt een boek van Paul Auster (‘Winterlogboek’) waarin ze net nog zat te lezen. Later in het gesprek zal ze het nog even oppakken. Moet je horen, zegt ze. “Prachtig toch, een zin als deze: ‘Je vader zou zo’n fantastische man zijn – als hij anders was’.�
In de weken voor onze afspraak hadden we al wat heen en weer gemaild. Ze herinnert zich de naam Vruchtbare Aarde. Ze zal het eens navragen bij haar moeder. “Ik weet bijna zeker dat ik als kind bij ons thuis een tijdschrift zag liggen met die titel. Maar was dat niet een blad dat uitsluitend agrarische onderwerpen behandelde?�
Inmiddels heeft ze op internet gezocht. “Ik keek naar de website van het tijdschrift en werd blij. Het leek me zo een mooie doelstelling om op zoek te gaan naar wat mensen kan inspireren en dat dan aan te bieden in de vorm van een blad, een website, een webshop. En ook, wat een opluchting dat er geen voorkeur is voor paarse kleuren en lichtstralen, en dat het woord ‘spiritueel’ niet wordt gebruikt.
“Vorige week heb ik trouwens Monsieur Lazhar gezien, een film die ik op de VA-website genoemd zag. Een knappe film! En ik had al zin om met je te kletsen over alle goede films die we kennen.�
Helemaal aan het eind van het op de band opgenomen interview zet ze me een kop thee voor. Voor ik ook maar een slok heb kunnen nemen, vraagt ze of ik zin heb in een wandeling. “Mijn lievelingswandeling duurt drie kwartier. Maar dan moet je die thee laten staan. Die drinken we dan straks koud wel op.�
Ongrijpbare kwaliteit
Ik noemde je per mail al een van mijn lievelingsfilms Babette’s Feast. Waarom is dat nou zo’n aantrekkelijke film?
“Ja, dat is wonderlijk. Het verhaal is zo simpel dat het ook heel saai en tam had kunnen uitpakken. En juist daarom is het intrigerend dat deze film je raakt. Babette’s Feast heeft iets ongrijpbaars. Zoals alle goeie dingen een ongrijpbare kwaliteit hebben – iets authentieks.
Erg mooi vond ik je beschrijving van hoe je gezamenlijk met je dochter naar de vampierfilm Twilight keek. Op een gegeven moment was het bedtijd voor je dochter. Maar daarna keek je zelf nog even door. Probleem was alleen dat je niet tegen bloed kan. En er was veel bloed in het vervolg van de film. Je beschrijft hoe je bewust het experiment aanging. Jezelf positionerend in een positie waarin je niet kon vallen, in een comfortabele fauteuil. Je zag jezelf flauwvallen? Wat gebeurde er precies?
“Nou, als kind heb ik een paar keer gehad dat ik op bezoek was bij mijn grootvader in het ziekenhuis en onderuit ging, alleen door het zien van een paar zakjes bloed. Tijdens het kijken naar het vervolg van die vampierfilm, voelde ik dat ik aan het wegdraaien was. Mijn maag kronkelde vervaarlijk en mijn neusvleugels tintelden van wegtrekkend bloed. Ken je dat?
“Natuurlijk had ik op elk moment kunnen stoppen met kijken. Maar het is interessant om bij jezelf te observeren hoe diep zo’n programmering verankerd zit: bloed = flauwvallen. Op geen moment ben ik helemaal weg geweest. Voor ik weg kon zakken, waren de bloederige vampiertaferelen voorbij. Maar op mijn benen had ik niet kunnen blijven staan. En dan zie je weer hoe beperkt maakbaar ons leven is.�
Leg eens uit…
“Punt is dat je je door zo’n ervaring realiseert hoe moeilijk het is om vrij te zijn. Ik weet heel goed dat acteurs stoeien met zakjes rode vloeistof. Maar als mijn systeem deze filmfictie al ‘gelooft’, hoe moeilijk is het dan om de fictie van mijn leven te doorbreken.�
We raken nooit van onze programmeringen af, bedoel je?
“Of in ieder geval maar in beperkte mate. Wat ook weer niet erg is. Er is niets mis mee om op zijn tijd verloren, ontredderd, wanhopig te zijn, om daarna weer op te veren en verder te dansen... Ik doe lustig mee met al die verhalenmakerij.�
Piano-examen
In je tweede boek beschrijf je een prachtig ontluisterende ervaring op de muziekschool.
“Ja, dat piano-examen is nog zo’n voorbeeld van de beperkte maakbaarheid van jezelf. Aspecten van jezelf waarin je nog helemaal verkrampt en ‘klein’ bent… die ervoor zorgen dat het niet lukt, waardoor je onvrij wordt en jezelf gaat boycotten.�
Is niet het grootste probleem in het leven het zelfverwijt? Had ik me net maar niet zo kinderachtig laten gaan? Of hoe heb ik zo stom kunnen zijn om gisteren bij de Ring rond Amsterdam een volkomen foute afslag te kiezen?
“Dat is het spel van het leven, hè? Wij en onze probleempjes. Het is in onze gedachten dat we geloven dat een probleem bestaat. Gedachten zijn net spoken. En spoken bestaan niet. Maar als we erin geloven, overheersen ze ons hele bestaan.�
En de sleutel?
“Het gebeurt gewoon. Het is allemaal onderdeel van het grote spel… zoals we onze weg door het leven zoeken en ons laten raken en verrast zijn. Het zijn uiteindelijk allemaal uitnodigingen om meer vrij te worden. Er is niets anders dan het leven dat door ons heen gebeurt. Met al dat hoog en laag, duister en licht in ons leven…�
Bart Hommersen
