Verlangen naar huis
Een mooie, symbolische anekdote. Een dorpsbewoner in een Aziatisch dorpje was zijn paard kwijtgeraakt en zodra het nieuws zich door het dorp had verspreid, kwamen de buren langs om hun medeleven te betuigen over zoveel rampspoed. Een week later kwam het paard terug, in het gezelschap van een hele kudde wilde paarden.
De buren kwamen weer langs, nu om de man te feliciteren met zoveel geluk. Een week later viel de zoon van de man van een wild paard, dat hij probeerde te temmen, en hij brak zijn been. De buren doken weer op om hun leedwezen te betuigen. Maar een week later werden alle jonge mannen in het dorp opgeroepen om in het leger te dienen. De jongen met het gebroken been ontsprong de dans. En wederom kwamen de buren langs…
Het verhaal – afkomstig van de Indiase oud-bankier Ramesh Balsekar – schoot me te binnen toen ik muziekdramaturg Maarten Zweers hoorde vertellen over Die Zauberflöte van Mozart; al gaat het in deze opera niet om het verlies van een paard, maar om een samenzwering tegen de hogepriester van de tempel van de ‘Wijsheid’. Maar ook hier is de vraag: wat is nu eigenlijk ‘goed’ en wat is ‘kwaad’?
Naar menselijke maatstaven zitten de samenzweerders in Die Zauberflöte natuurlijk fout, en zullen ze hun straf uiteindelijk ook niet ontlopen. Maar op een hoger plan – zo zou je kunnen zeggen – doen diezelfde samenzweerders nuttig werk als vroege vertegenwoordigers van de moderne tijd, die aan het eind van Die Zauberflöte op doorbreken staat. De hogepriester Sarastro lijkt zich van beide niveaus bewust. Eens zal de macht der ingewijden ten einde moeten komen, om de mens in staat te stellen zijn eigen vrijheid te ontdekken.
Achter in dit nummer staat een artikel dat hier aardig op aansluit. Een interview met de Duitse regisseur Edgar Reitz Reitz, de maker van een magistrale spiegel van het 20e eeuwse leven, vervat in drie filmseries – Heimat 1, 2 en 3. Want de dorpssamenleving in Heimat 1 is, ondanks alle kleinburgerlijkheid, natuurlijk ook de 20e eeuwse spiegeling van het gevoel van eenheid en samenhang dat we allemaal in onze jeugd zijn kwijtgeraakt. Zoals het vertrek van de jonge man uit zijn geboortedorp, op zoek naar een rijker, meer vervuld leven in de stad, ons in Heimat 2 herinnert aan de sprong naar de vrijheid die een opgroeiend mens eens in zijn leven moet maken.
Edgar Reitz zelf zei bij het woord Heimat te moeten denken aan een oord van verlangen. “Een tweede land dat niemand van ons ooit bezeten heeft en dat we desondanks verloren hebben.�
Maar de vervulling van dat verlangen blijkt in Heimat-3 (= de periode 1989 – 2000) vast te lopen in de ‘modder’. De hoofdpersonen zijn allemaal erg druk in de weer met carrière en andere gelukzoekerij, en stralen een immense ontevredenheid en radeloosheid uit. In een interview zei Reitz dat hij in zijn maag zat met de onzekerheid van zijn hoofdpersonen. “Ik heb het daar moeilijk mee gehad. Maar ik kan mijn publiek op dit moment niet meer bieden, ik heb geen antwoorden, ik weet niet hoe die leegte in ons bewustzijn kan worden gevuld.� Blijkbaar, zei hij, hoort die onzekerheid en die leegte bij het einde van de 20e eeuw.
Shakespeare zou hier spreken over een tragedie. Misschien hadden sommige kijkers na alle schoonheid uit de Heimat-1-en-2-reeksen stilletjes gehoopt op het optimisme waarmee Shakespeare zijn komedies afsluit. Een optimisme dat – zie het interview met Maarten Zweers in dit nummer – niet ontstaat doordat Shakespeare de ogen sluit voor rampspoed en ellende, maar juist omdat hij de toeschouwer optilt en een blik gunt vanuit een breder perspectief. “Kijk je naar de grote symbolische theaterwerken, en dan met name naar de opera’s en toneelwerken die naar de toekomst kijken, dan blijkt daar een opvallend rijke, maar ook hoopgevende ideeënwereld uit te spreken.� Veel leesplezier met dit nummer gewenst.
